Alzheimer Hastalığı ve Erken Belirtileri

Bu yazı dizisinde neler bulacaksınız?

• Alzheimer ne zaman başlar, ilk sinyalleri nelerdir?
• Unutkanlıkla hastalık arasındaki sınır nasıl anlaşılır?
• Kimler risk altında? Genetikten diyabete tüm faktörler…
• Mini-Cog ve SAGE testleriyle evde erken tarama.
• Alzheimer ilaçları ne işe yarar, neye yaramaz?
• Yeni nesil antikor tedavileri umut mu, hayal mi?
• Beyni koruyan 7 süper besin.
• Kan testiyle Alzheimer teşhisi mümkün mü?
• MIND diyeti: Zihnin Akdeniz modeli.
• Türkiye’de Alzheimer hastasına kim bakar, sistem ne sunar?

Neden oluyor? Kimler risk altında?

Alzheimer’ın kesin nedeni hâlâ bilinmiyor, ama bazı teoriler var:

• Beyinde beta-amiloid plakları birikir, hücreler arası iletişimi engeller.
• Tau proteinleri bozulur, sinir lifleri birbirine dolanır.
• Sonuç: Beyin hücreleri ölür, beyin büzülmeye başlar.

Peki kimler daha fazla risk altında?

• 65 yaş üstü bireyler
• Ailede Alzheimer öyküsü olanlar.
• Diyabet, hipertansiyon, obezite gibi metabolik sorunlar yaşayanlar.
• Fiziksel aktivitesi az, sosyal izolasyonu fazla bireyler.
• Eğitim düzeyi düşük olanlar.

(Kaynak: National Institute on Aging (NIH), “Alzheimer’s Disease Fact Sheet”, 2023)

Bir fincan çayı kaç kere ısıttınız bugün? Mutfağa neden girdiğinizi unutup döndünüz mü? Bu sorular sadece yorgunlukla mı ilgili, yoksa zihinsel bir alarm mı çalıyor? Alzheimer hastalığı, çoğu zaman bu kadar sıradan ve önemsiz görünen belirtilerle başlar. Ancak arkada yavaş ama yıkıcı bir süreç işler: Beyindeki sinir hücreleri ölmeye başlar. Hafıza, karar verme yetisi, kişilik… Yavaş yavaş silinir.

Unutkanlık mı? Yoksa başka bir şey mi?

Alzheimer’ın en yaygın erken belirtisi, özellikle yakın geçmişe dair hafızanın zayıflamasıdır. Kişi sabah yaptığı bir telefon görüşmesini unutur, ama 40 yıl önceki askerlik anısını hatırlayabilir. Bu yüzden hastalık, genellikle yaşlılığın “normal” bir parçası sanılır ve yıllarca gözden kaçabilir. (Kaynak: Mayo Clinic, “Symptoms of Alzheimer’s Disease”, 2022)

Ama unutkanlık tek başına tanı koymak için yeterli değildir. Kişinin yön bulma becerisi, dil yetisi, karar verme kabiliyeti de bozulmaya başlar.

Eşyaları yanlış yerlere koyma (örneğin çorapları buzdolabına), tarihleri karıştırma, tanıdık insanları yabancı gibi görme… Bunlar hep beynin “parça parça kapanmaya” başladığını gösterir.

İlk belirtilerde ne yapmalı?

Bir kişi ya da yakını bu belirtileri fark ettiğinde, ilk adım bir nörolog veya geriatrist ile görüşmek olmalı. Tanı, genellikle bir dizi testle konur:

• Mini-Mental Test (MMSE)
• MRI veya PET görüntüleme
• Kan testleriyle B12 eksikliği ya da tiroid sorunları dışlanır. (Kaynak: Alzheimer’s Association, Diagnostic Criteria, 2022)

Alzheimer için kesin bir tedavi yok ama erken teşhisle, hastalığın ilerlemesi bir süreliğine yavaşlatılabiliyor. İlaçlar (donepezil, rivastigmin gibi kolinesteraz inhibitörleri), zihinsel egzersizler ve sağlıklı yaşam alışkanlıkları bu noktada kritik.

Peki ya biz? Ne zaman şüphelenmeliyiz?

• Her gün aynı şeyleri sormak.
• Kendi yaşam hikayenizi karıştırmak.
• Bildiğiniz bir yolun ortasında şaşırmak.
• İsimleri ve yüzleri unutmak.
• Kelime bulmakta zorlanmak.

Bu belirtiler bir araya geldiğinde, “yaşlandık” deyip de geçmemek gerekir. Çünkü erken teşhis, sadece tedavi değil, saygın bir yaşlılık hakkıdır.

SAGE TESTİ

Bu test, ev ortamında uygulanabilen, erken alzheimer ve bilişsel bozulma taramasında kullanılan, bilimsel geçerliliği olan bir testtir. Orijinali 20 dakikadır. Aşağıda sadeleştirilmiş versiyonunu bulacaksınız. (Kaynak: Ohio State University Wexner Medical Center)

SAGE–Kısa ev versiyonu

Bölüm 1: Yönelim (1 puan / soru)

• Bugünün tarihi?
• Hangi gündeyiz?
• Bulunduğunuz şehir ve ülke?

Bölüm 2: Kısa süreli hafıza (3 puan)

Aşağıdaki 3 kelimeyi okuyun ve ezberleyin: Kitap–Masa–Elma
Diğer sorulardan sonra tekrar sorulacak.

Bölüm 3: Dil ve yazılı anlatım (3 puan)

• “Bugün güzel bir gün çünkü…” diye başlayan bir cümle yazın.
• “Özgürlük” kelimesini tanımlayan bir cümle kurun.
• Aşağıdaki cümleyi aynen yazın: “Kırmızı kalem kutunun içindedir.”

Bölüm 4: Saat çizimi (2 puan)

• Bir daire çizin.
• İçine saat numaralarını yerleştirin.
• Saat 11’i 10 geçe’yi gösteren akrep ve yelkovanı çizin.

Bölüm 5: Geri sayım ve soyutlama (2 puan)

• 20’den geriye doğru 2’şer sayın (20-18-16…)
• “Kalem ve cetvel” arasındaki ilişki nedir?

Bölüm 6: Hatırlama (3 puan)

Başta ezberlenen 3 kelimeyi hatırlayın (Kitap–Masa–Elma)

Değerlendirme:

• 13–15 puan: Normal bilişsel işlev
• 10–12 puan: Hafif bilişsel bozukluk ihtimali
• 9 ve altı: Alzheimer veya benzeri demanslar açısından yüksek risk

(Not: Bu test tanı koymaz. Uzmana başvurmak gerekir.)

YARIN:

• Alzheimer’da kullanılan ilaçlar ne işe yarıyor, neye yaramıyor?
• Yeni nesil antikor tedavileri: Umut mu, risk mi, fiyasko mu?
• Kan testiyle Alzheimer teşhisi mümkün mü?
• İlaçsız çözümler: Zihne iyi gelen bilimsel alışkanlıklar.